კითხვა-პასუხი დასრულდა.
    ჯერ არასოდეს მომჩვენებია იგი ასე შეუსაბამოდ. არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ჯერაც ცოცხალი, ჯან-ღონით სავსე ადამიანის შესახებ აღასრულებდნენ მიცვალებულთა წესს . . . თვით კითხვა-პასუხის შინაარსი გამოჩნდა სრულიად უადგილოდ: `აქვს თუ არა რაიმე ცოდვა გარდაცვლილს?~ `არა, იგი უცოდველია~. `გაიკითხა თუ არა გლახაკნი და გაჭირვებულნი?~ `მრავალი გაიკითხა . . .~
    ასეთი და ამის მსგავსი კითხვა-პასუხი არაფრად ესადაგებოდა ამ საოცარ სანახაობას, როცა მიცვალებული ისევ ფეხზე იდგა. რა ცოდვაზე ან მადლზე შეიძლებოდა აქ ლაპარაკი? თვითონ დედოფალი სრულებით არ უგდებდა ყურს კითხვა-პასუხს, თითქოს მას არც კი ეხებოდა. ეს უცნაური, დაუოკებელი სწრაფვა სიკვდილისკენ, რომლის მხილველნიც გავხდით ამდენი ხალხი, კითხვა-პასუხის ვერცერთ მუხლში ვერ თავსდებოდა. რა იყო მისთვის ცოდვა ან მადლი? მან ხომ ზურგი აქცია ერთსაც და მეორესაც.
    აღარც ის სასწორი სჭირდებოდა, რომელზედაც გარდაცვლილთა გულს სწონიან. მან უკვე მიუძღვნა თავისი გული ციურ მწყემსს და ახლა აღარაფერი გააჩნდა სამართლიანობის ღმერთის სასწორზე ასაწონი.
    სწორედ ამიტომ ისმენდა ასე გულგრილად კითხვა-პასუხს, რომელიც მის აწ უკვე განვლილ ცხოვრებას ეხებოდა.  საკუთარი სარკოფაგის გვერდით მდგარი, ახლაც ციურ მწყემსს ელოდა;  თვალს წამითაც არ სწყვეტდა ცის თაღს.
    თურმე ასე ეთქვა ფარაონისთვის სულ რაღაც სამიოდე დღის წინ; „ - ვეღარ ვიხილე ციური მწყემსი, განმირისხდა და პირი მიიქცია ჩემგან. არად მიღირს სიცოცხლე, იქნებ მკვდარმა მაინც ვიხილო იგი.“
        არასოდეს დამავიწყდება ფარაონის შიშჩამდგარი თვალები, როდესაც დედოფლის გადაწყვეტილებას მამცნობდა;  მსურს დაკრძალვის ყველა წესი ჯერ ისევ სიცოცხლეში აღსრულდეს ჩემზეო, ასე უთქვამს.
      ხმაც ვერ გავიღე ამ სიტყვების პასუხად, რა უნდა მეთქვა? ყოველივე ისედაც ცხადი იყო. მიწაზე აღარ დაედგომებოდა დედოფალს ასეთი სიტყვების შემდეგ, ფარაონის სასახლეზე აღარაფერს ვამბობ . . .  ერთი გზაღა იყო დარჩენილი; ეს გზა ზეციური სამყაროსკენ მიემართებოდა . . .  იქითკენ, საითაც ვერავინ გადადგამს თუნდაც ერთ ნაბიჯს საკუთარ სხეულთან ერთად.
      აღარც ფარაონს უკითხავს რაიმე, ჩანს, ყოველივე ჩემს სახეზე ამოიკითხა. არც ის უთხოვია, იქნებ ერთხელ კიდევ მენახა დედოფალი. იცოდა, ამაო იქნებოდა ყოველივე.
      ისევ მე თვითონ, ჩემდათავად ვიფიქრე გულში, აუცილებლად ვნახავ მეთქი, ჰო, ნამდვილად დავაპირე, კიდევ ერთხელ ვწვეოდი სასახლეში, მაგრამ  ვერ შევძელი. უფრო ზუსტად, თავი ავარიდე . . . ისიც კარგად ვიცი, თუ რატომ;
      გულში ღრმად ჩამრჩა ის პირველი შეხვედრა დედოფალთან, როდესაც რაღაც უცნაურმა ზმანებამ შეიპყრო ჩემი გონება. მაშინ ლამის ცხადად დავინახე ციური მწყემსი, მიწაზე დაშვებული. მეშინოდა, ვაითუ მეორედაც იმავე ხიბლის ტყვეობაში აღმოვჩენილიყავი.
      ამასობაში კი, აღსრულდა ის, რასაც ახლა ხმაგაკმენდილნი შევყურებდით ყველანი.
      ოღონდ ის ვერ გამეგო, რისთვის დასჭირდა დედოფალს, დაკრძალვის წესი ჯერ ისევ ცოცხლისთვის აღესრულებინათ.
    ამას  მოგვიანებით მივხვდი.


                                                          *  *  *


    ქურუმმა დაამთავრა თავისი სამოძღვრო სიტყვა, რომელსაც მიცვალებული სულეთის ქვეყანაში უნდა გადაიყვანა. მემუსიკენი ერთხანს კიდევ ახმიანებდნენ თავიანთ საკრავებს.
    მერე მუსიკაც შეწყდა.
    დაკრძალვის წესი აღსრულდა, უნაკლოდ და შეუფერხებლად. ახლა ისღა რჩებოდა, მიცვალებული შეესვენებინათ ორმოსავით პირღია აკლდამაში.
          მიცვალებული კი ისევ ფეხზე იდგა, ისევ ზეცისკენ იყურებოდა. დაჟინებით, თვალმოუცილებლად მიეშტერებინა მზერა უსასრულო ლაჟვარდისკენ.
          თავშეყრილი ხალხიც გაირინდა, თითქოს ყველა უსულო ქანდაკებად იქცაო, ყველამ დედოფალს მიაპყრო გაოცებით და შეცბუნებით სავსე თვალი.              თვით დაფზე დამკვრელმაც ასწია თავი, აქამდე რომ ოდნავი ინტერესიც არ გამოუმჟღავნებია, თუ რა ხდებოდა მის ირგვლივ, შავ - წითლად მოხატული  შუბლი მიაბრუნა დედოფლისკენ. მზერა მიაპყრო ფეხზე მდგარ მიცვალებულს.
და მე მივხვდი, თუ რისთვის დასჭირდა დედოფალს, ჯერ ისევ ცოცხალისთვის აღესრულებინათ დაკრძალვის წესი:
    იგი ელოდა სიცოცხლით...
    ენანებოდა თავის ახალგაზრდა, მშვენიერ სხეულთან განშორება, უნდოდა სიცოცხლით ეხილა ციური მწყემსი, თუმცა თვით გადაწყვიტა მის საძიებლად სულთა სამეფოში გადასვლა.
    ელოდა იმ მცირე დროის მანძილზე, რომელიც ჯერ კიდევ დარჩენოდა სასიცოცხლოდ. მთელ მის იერში, სხეულში თუ ცისკენ მიპყრობილ თვალებში, ლამის ხმამაღლა ყვიროდა ეს მოლოდინი, ჩუმი, ჯიუტი, შეუვალი მოლოდინი...
        შემზარავი იყო ამ მოლოდინის დანახვა, თვალს ვეღარ ვუსწორებდი.

    სამარისებური მდუმარება გამეფდა ირგვლივ, ალბათ თვით სულთა სამეფოშიც არ იქნებოდა ასეთი სიჩუმე . . .
    ის კვლავ უძრავად იდგა, ულმობელ მზერათა რკალში მომწყვდეული, ახლაც ელოდა ზეციურ მწყემსს, რომელიც ერთადერთხელ ეწვია. ისევ კრთოდა მის თვალებში იმედი, არც შუქი დაჰკლებია მის თვალმზერას სულ უკანასკნელ წამამდე.
          მე ჩემთვისვე უნებურად საკუთარ გულს დავადე ხელი. რას ფიქრობს დედოფალი, რატომ აყოვნებს, რა აქვს გულში . . .
        იქნებ გამბედაობამ უმტყუნოს, სწორედ ახლა, უკანასკნელ წამს . . .
        მაგრამ, სადღაა გზა, რომელსაც იგი სულეთს გადმოღმა, სამზეოსკენ დაადგება . . .
        ასეთი გზა აღარსადაა. ერთადერთი გზა დარჩენია, პირღია აკლდამისაკენ მიმავალი.
    მდუმარება კიდევ უფრო დამძიმდა, თვით ქვაზე უფრო მძიმე გახდა. . . .
        შეფარვით მოვავლე თვალი ირგვლივ, ყველანი ქვისგან ნაკვეთ ქანდაკებებს ჰგავდნენ, დუმდნენ სწორედ ქანდაკებებივით. ჩემს დღეში არ მსმენოდა ასეთი მძიმე მდუმარება...
    კიდევ ცოტაც და, ალბათ ყველას გაგვსრესდა; ყოველ შემთხვევაში, მე ასე მომეჩვენა.
    და აი, თვალი მოსწყვიტა დედოფალმა ზეცას, თავი დახარა, დაიძრა ადგილიდან,  ორიოდე ნაბიჯი გადმოდგა. . .
    აქ კიდევ ახალი საოცრება მელოდა: ვეღარ ვუჯერებდი საკუთარ მზერას, ორი დედოფალი დავინახე ერთად.
    თურმე მთელი ამ ხნის განმავლობაში საკუთარი ქანდაკების წინ იდგა და მთელი ტანით ეფარებოდა.
        მე არ დამინახავს ქანდაკება, რადგან გვიან მოვედი და ისეთ ადგილას დადგეს ჩემი ტახტრევანი, საიდან იგი აღარ ჩანდა.
    ქანდაკება ზუსტი ასლი იყო დედოფლისა, ისიც ისე იდგა, როგორც თვით დედოფალი მიცვალებულთა წესის აღსრულების დროს: ხელები გულზე გადაეჯვარიდებინა და ზეცისკენ მიეპყრო დაჟინებული, მოლოდინით სავსე თვალი.
    მდუმარედ შევცქეროდი ამ მოულოდნელ სანახაობას: ორი არსება, ერთმანეთის მსგავსი და ხატი: ერთი ქვისა, მეორე ცოცხალი, ერთმანეთთან ასე ახლოს მყოფნი.
    ჩემს თვალწინ განშორდნენ ერთმანეთს, ქანდაკება იქვე დარჩა, სადაც იდგა. დედოფალი მოსცილდა თავის ქვის ხატებას, საკუთარ სარკოფაგს დაადგა თავზე. ორმა მონამ მაშინვე ხელი ჰკრა კატაფალკას. სარკოფაგი დაიძრა, აკლდამისკენ გაგორდა. დედოფალიც უკან მიჰყვა.
    მშვიდად მიაბიჯებდა, წელში ამაყად გამართული, ერთი წამითაც არ შეყოყმანებულა ამ გზაზე, ერთხელაც არ არევია ნაბიჯი.
      სარკოფაგი შეგორდა აკლდამის ღია კარებში. დედოფალმაც შეაბიჯა შიგნით. მონები გარეთ დარჩნენ. მათ ხელი ჩაავლეს აკლდამის კარების ორივე ფრთას, მთელი ძალღონით დაეჯაჯგურნენ.
  მძიმე ჟრიალით დაიხურა კარები. მონებმა საგდულები გაუყარეს და უკუდგნენ.
      ყველამ კარგად იცოდა, (ცხადია, მეც) თუ რა მოხდებოდა შემდგომ; აკლდამის შიგნით საგანგებო ჭურჭელი იყო მომზადებული. დედოფალი თავს ახდიდა ჭურჭელს, შეისუნთქავდა მის ოხშივარს, ამას ბევრი დრო არ დასჭირდებოდა.  მერე კი გვამის შემმურველები შევიდოდნენ და თავის საქმეს აღასრულებდნენ.
        სანახავი აღარაფერი იყო, ყველა წავიდ - წამოვიდა,  გვამის შემმურველების გარდა. მეც გავეცალე იქაურობას, წამოსვლამდე  ერთხელ კიდევ შევავლე თვალი დედოფლის ქანდაკებას, რა დაჟინებული, რა უსასოო მოლოდინი იკითხებოდა მის უჩინო მზერაში . . .


                              * * *


    შემდგომში, როცა კი საქმეებიდან მოვიცლიდი, მონებს ხანდახან ვუბრძანებდი, დედოფლის ქანდაკებასთან მიეტანათ ჩემი ტახტრევანი, ქანდაკება ისევ იქ იდგა, სადაც პირველად ვიხილე: იმ აკლდამის წინ, სადაც მიცვალებულთა წესი აღასრულეს ჯერ ისევ ცოცხალ დედოფალზე ასეთი იყო ნება აწ უკვე გარდაცვლილი დედოფლისა.
    მე თვითონვე მიკვირდა, რა ძალა მეწეოდა აქეთკენ. ისიც ხომ ერთი იმათგანი იყო, რომელთაც ასპიტებივით უბზინავთ ზეთწასმული ტანი, ხოლო ენის ქვეშ იმდენი შხამი აქვთ, ათას ასპიტს რომ არ ექნება ერთად.  (კვლავ თავს მახსენებს ჩემი მოძღვარის სიტყვები)
    თუმცა ამ საქციელით, ამ საოცარი მსხვერპლშეწირვით, დედოფალმა თითქოს გადააბიჯა ასპიტთა ბუდეს და იქ დატოვა თავისი შხამის რაღაც ნაწილი. თუ მთლიანად არა, ნაწილობრივ მაინც განიწმინდა მისგან და ისე მიაშურა თავის ზეციურ სიყვარულს.
        ჯერ კიდევ მაშინ, როცა ავაზას გალიაში ვნახე, მივხვდი, რომ იგი არ ჰგავდა თავის შხამიან დებს, რაღაცით მათზე მეტი იყო, თუნდაც იმ ავაზას ბეწვის ოდენად. ლაღი და გამბედავი იყო ავაზას გალიაში. არც მაშინ დაჰკლებია გამბედაობა, როდსაც საკუთარ აკლდამაში შეაბიჯა.
        რამ მისცა ძალა, ასე თამამად გადაებიჯებინა სიკვდილ - სიცოცხლის მიჯნაზე, რაც ასე ზარავს ყოველ სულდგმულს, მღილით დაწყებული და ადამიანით დამთავრებული. როგორ შეძლო, უარი ეთქვა დედოფლის გვირგვინზე, ფარაონის რჩეულის ხვედრზე. რა არის იგი, რამაც ასეთი ძლევამოსილებით შემოსა, ყოველივე დაუნანებლად დათმო, ერთადერთისთვის, მხოლოდ მისთვის საცნაური ზეციური სიყვარულის გამო. ყოველივე მის სამსხვერპლოზე მიიტანა, უწინარეს ყოვლისა, სიცოცხლე, ახალგაზრდა, ჯანსაღი სიცოცხლე . . .
    რამდენიმე წამით შეყოვნდა მხოლოდ, მოლოდინის ცოცხალ ქანდაკებად იქცა, ულმობელ მზერათა რკალში მომწყვდეული, ზეცისკენ თვალმიპყრობილი.
    ახლაც იმავე მოლოდინს ვხედავ, ჯიუტ, უსასოო მოლოდინს, ოღონდ ქვაში განსხეულებულს.
    ქვის ქანდაკების მოლოდინი უკვე დროში აღარაა დასაზღვრული. თუმცა, არც მას გააჩნდა საზღვრები, ჯერ ისევ ცოცხლად მყოფი დედოფლის თვალებში რომ ამოვიკითხე.
      . . .  და მინდა გკითხოთ, ღმერთებო, როგორი შეიძლება იყოს თქვენი მსჯავრი ამ ზღვარდაუდებელი მოლოდინის მიმართ, თუ ინარჩუნებთ მარად ზვიად იერს და განურჩეველ ხედვას ამ ქვის თვალების პირისპირ.
      ანდა, თუ შეგიძლიათ გაიღოთ მსხვერპლი, სიცოცხლეზე უფრო ძვირფასი. მე, უხუცესმა ქურუმმა, კარგად ვიცი, რომ მდუმარებაა თქვენი პასუხი ყოველ კითხვაზე. თქვენ მდუმარებით მეტყველებთ მუდამ.
        მაგრამ ამჯერად, ნება დამრთეთ მოწყალე ღმერთებო, იმის ნიშნად ჩავთვალო თქვენი მდუმარება, რომ არაფერი გაქვთ პასუხად სათქმელი.



                              * * *


    იყო კიდევ ერთი რამ, რითაც დედოფლის ქანდაკება მიზიდავდა: მის ირგვლივ რაღაც უჩვეულო ძალით მეტყველებდა ყოველივე;  ქანდაკება თითქოს სივრცეს ცვლიდა თავის გარშემო. არსად სხვაგან, არც ტაძარში ყოფნისას, ან მხურვალე ლოცვის დროს, მსგავსი არაფერი განმეცადა.
    თვით ფარაონი არასოდეს მინახავს აქ მოსული. იგი თავაშვებულ დროსტარებას მიეცა, რათა განთავისუფლებულიყო იმ მძიმე სანახაობის ტვირთისგან, რაც მისმა რჩეულმა მიაყენა. თუმცა, ვერ დაუკარგავ, ბოლომდე დიდი პატივი მიაგო გარდაცვლილ დედოფალს. უსიტყვოდ აღასრულა ყოველი მისი სურვილი, იქნებ შიშმაც შეიპყრო იმ უცხო ღმერთის წინაშე, დედოფალს ასეთი ძალით რომ დაუფლებოდა, თვით ქანდაკებაც დიდად დახელოვნებული ხუროთმოძღვრის ხელით გახლდათ ნაქანდაკევი, უდიდესი რუდუნებით და გულდადებით შექმნილი.
მხოლოდ ერთ ბოგანო ვინმეს ვხედავდი ხშირად ამ ქანდაკებასთან ჩამუხლულს.
          არ ვაქცევდი ყურადღებას, ხანდახან თუ გადავუგდებდი ორიოდე გროშს, რასაც იგი მდაბლად თავდახრით იღებდა.
    და ერთხელ, ფიქრში წასულმა, როცა გუნებაში გარდაცვლილ დედოფალს ვესაუბრებოდი, ორიოდე სიტყვა ხმამაღლა ვთქვი უნებლიედ; ბრალს ვდებდი დედოფალს, ასე ადვილად რომ ჰკრა ხელი სიცოცხლეს, ამის ნება კი არ აქვთ მოკვდავთ; რად აჰყევი-მეთქი ციური ჩვენების მაცდურ ძალას, - ასე მივმართე გუნებაში დედოფალს, - რატომ გეგონა, თითქოს ციური მწყემსი მიგიხმობდა სიკვდილისკენ,  ეს შენ თვითონ, თავად ინებე სიკვდილი, ღმერთის ნების ურჩმა, ჯადოსნური ბალახის წვენით გაბრუებულმა და საკუთარი ოცნების ტყვემ. ისევ შენი ბრალია.
          ეს ორიოდე სიტყვა, `შენი ბრალია~,  ხმამაღლა  ვთქვი უნებურად . . .
იმავე წამს ვიგრძენი, ვიღაცის ხელები შემომეხვია მუხლებზე.
ის ბოგანო იყო, ხშირად რომ ვხედავდი ქანდაკებასთან. შიშისგან პირმოღრეცილი შემომყურებდა.
    უფრო დაკვირვებით რომ შევხედე, ის მონა ამოვიცანი მასში, ყვავილებს რომ რწყავდა დედოფლის ბაღში, ღია ტერასაზე, შიშისგან ერთიანად აკანკალებული. ახლაც მაშინდელივით შიშისგან კანკალებდა.
    - თქვი, არაფერი დამალო! _ ვუბრძანე. მივხვდი, ექნებოდა რაღაც სათქმელი.
          საოცარი რამ მიამბო:
    თურმე ჩუმად უთვალთვალებდა, როცა დედოფალი ღამეებს ათევდა ციური მწყემსის მოლოდინში. როგორ უხმობდა, როგორ ეძახდა, საათობით იდგა ზეცისკენ ხელებაპყრობილი. ცოცხალ ქანდაკებას ჰგავდაო.        შევყურებდი და მიკვირდა, თუ რად არ ეშვებოდნენ ღმერთები მასთანო. ის ხომ ღმერთქალივით მშვენიერი იყო, სწორედ მათი ღირსი და ფარდი...
    და ერთ ღამეს აზრად მოუვიდა ამ უბადრუკ მონას, თვითონვე გამოცხადებოდა დედოფალს ციური მწყემსივით. როგორ გაბედა, თვითონაც ვერ გაუგია. იქნებ შეებრალა კიდეც მავედრებელი დედოფალი, ციური სიყვარულის მომლოდინე.  გამოეცხადა მხურვალე ლოცვის ჟამს. დედოფალს რომ არ ეცნო, ვარსკვლავებით მოხატული მომცრო ფარდაგი აიფარა სახეზე, ვერცხლის იატაკზე რომ ეფინა,  ხელში მოჰყვა ნაუცბათევად;  წინასწარ როდი უფიქრია, უცბად გადაწყვეტა.
    დედოფალმა ხელები გაიწოდა მისკენ, მონა მიუახლოვდა, თავ - პირზე ვარსკვლავებდაფრქვეული.
    სახეს რად მალავო, მოკრძალებით შეჰკადრა დედოფალმა, ნუთუ ღირსი არა ვარ შენი სახის ხილვისა?
    თან ხელი გაიწოდა, რათა ვარსკვლავების მტვერი გაეფანტა მისი სახიდან . . .
        მონას შეეშინდა, პირი იბრუნა და გაიქცა.
      ცხადია, დედოფალმა ვერ ამოიცნო მონა. ეგონა, ციური მწყემსი განვარისხეო, მთელი ღამე მუხლებზე დაჩოქილმა გაატარა, ლოცულობდა, ელოდა, ევედრებოდა პატიებას. ჰპირდებოდა, ხელს აღარ ვახლებ შენს ნათელ პირსაბურავსო.
    შემდგომი ღამეებიც ასე გაგრძელდა. . . ისევ და ისევ გულმხურვალედ ლოცულობდა დედოფალი . . .
    მერე კი სიკვდილი გადაუწყვეტია საკუთარ თავს, გული რომ აღარ მოიბრუნა მასზე ციურმა მწყემსმა.
    ვუსმენდი მონის ლუღლუღს და გული ვარამით მევსებოდა; ნუთუ ეს ყოვლად უბადრუკი არსება გამოეცხადა დედოფალს ზეციური მწყემსის სახით, მერე კი დამფრთხალმა სირბილით უშველა თავს, ვაითუ მიცნონო.
    ამ გულნამცეცმა, მხდალი მონისთვის გადაუწყვიტა დედოფალმა სიკვდილი საკუთარ თავს და ისე ამაყად შეაბიჯა აკლდამაში, თითქოს თვით ღმერთი ელოდა იქ.
          როგორც აღმოჩნდა, თურმე ამ უბადრუკ არსებას, შევყურებდი მაშინ, როცა უნებურად ხმამაღლა წარმოვთქვი ის ორად ორი სიტყვა `შენი ბრალია~, მანაც, დამფრთხალმა და შეშინებულმა, საკუთარ თავზე მიიღო ეს ორი სიტყვა, დედოფლისკენ მიმართული.
    აღარაფერი მითქვამს ამ საცოდავი არსებისთვის, ან კი რა უნდა მეთქვა? ფეხისკვრით მოვიშორე. მერე კი ვბრძანე, ენა ამოეკვეთათ მისთვის, ვაითუ, რაიმე წამოცდენოდა და შეებღალა გარდაცვლილი დედოფლის სახელი. მიზეზად ის მოვდევი, ღვთის საგმობი სიტყვა წამოცდა - მეთქი იზიდას ტაძარში.